امید به زندگی
مردم هر کشور، به طور متوسط چند سال عمر می‌کنند؟ مشخص است که در هر سنی احتمال مرگ وجود دارد. اما ما می‌توانیم یک «طول عمر متوسط احتمالی» برای هر جامعه در هر زمان محاسبه کنیم. این کمیت «امیدِ زندگی» یا «امید به زندگی» (life expectancy) نامیده می‌شود. دقت کنید که «امید به زندگی» یک موضوع روان‌شناختی و مرتبط با میزان امید و آرزوهای انسان‌ها در زندگی نیست. امید به زندگی فقط به طول عمر اشاره داد. امید به زندگی یعنی: با توجه به احتمال مرگ در هر سن در یک جامعه، امیدواریم متولدین جدید چه مقدار عمر کنند.1 نقشه‌ی زیر، امید به زندگی را در سراسر جهان نشان می‌دهد.2 طیف رنگ‌ها از زرد تا آبی تیره، میانگین طول عمر زیر 54 سال تا 90 سال را نشان می‌دهند.
همان‌طور که می‌بینید، پایین‌ترین میزان طول عمر در بخش زیر صحرایی آفریقا است. پایین‌ترین عدد مربوط به کشور جمهوری آفریقای مرکزی با 53 سال است. این طول عمر را با ژاپن، یعنی 83 سال مقایسه کنید. یعنی هر ژاپنی به طور متوسط 30 سال بیشتر از یک شهروند جمهوری آفریقای مرکزی عمر خواهد کرد. امید به زندگی یکی از داده‌هایی است که می‌تواند میزان بهداشت و سلامت را در یک جامعه نمایش دهد. هرچه سطح رفاه و سلامت بالاتر باشد، مردم یک جامعه به عمر طولانی‌تری دست می‌یابند. در نمودار زیر می‌توانید تغییرات امید به زندگی را در بعضی از کشورهای جهان مشاهده کنید. خودتان می‌توانید کشورهای مورد توجه خودتان و بازه‌ی زمانی مورد نظرتان را انتخاب کنید.
نمودار زیر امید به زندگی در تمام جهان را نشان می‌دهد.
تا پیش از سال 1870 میلادی طول عمر متوسط هر انسان کمتر از 30 سال بوده‌است. با پیشرفت علم پزشکی و یافتن علاج بسیاری از بیماری‌ها، این عدد اکنون به حدود 73 سال رسیده‌است. دقت کنید که وقتی می‌گوییم در گذشته امید به زندگی 30 سال بوده‌است، از یک عدد میانگین سخن می‌گوییم. در آن روزگار هم افرادی به 90 سالگی می‌رسیدند، اما به ازای هر 90 ساله، دو نفر در بدو تولد فوت می‌کردند و میانگین به عدد 30 سال می‌رسید. در واقع یکی از عواملی که امید به زندگی را به شدت کاهش می‌دهد، مسأله‌ی مرگ و میر کودکان است. نمودار زیر نشان می‌دهد که از سال 1990 تا کنون، چند درصد از مرگ و میرهای ایران، در گروه سنی زیر 5 سال، 5 تا 14 سال، 15 تا 49 سال، 50 تا 69 سال و بالای 70 سال بوده‌است.
می‌بینید که در سال 1990 (1369 شمسی)، 33% مرگ و میر مربوط به کودکان زیر 5 سال و 19% مربوط به افراد بالای 70 سال بوده‌است. این اعداد در سال 2017 (1396 شمسی)، به ترتیب 6% و 53% شده‌است. یعنی بسیاری از کودکانی که در گذشته فوت می‌کردند، امروزه زنده می‌مانند و دعای معروف «الهی پیر شی» برایشان مستجاب می‌شود. می‌توانید در نمودار بالا، کشورهای مختلف جهان را امتحان کنید. می‌بینید که در همه‌ی جهان این مسئله صادق است. این آمار به روشنی نقش علم پزشکی امروز را در بهبود سلامت جامعه و درمان بیماری‌ها نشان می‌دهد. تمام طب‌های سنتی و قدیمی، هرچند در روزگار خود ارزشمند بودند، اما برای قرن‌ها و بلکه هزاران سال نمی‌توانستند جلوی مرگ بسیاری از افراد را بگیرند. این افراد امروزه با کمک پزشکی مدرن، سلامت خود را باز می‌یابند و به زندگی‌شان ادامه می‌دهند.
در تمام کشورهای جهان، زنان بیشتر از مردان عمر می‌کنند. بله این یک واقعیت است که در نمودار زیر می‌توانید آن را ببینید. محور عمودی امید به زندگی زنان و محور افقی امید به زندگی مردان است.
در ایران امید به زندگی زنان تقریباً 2 سال از مردان بیشتر است. این اختلاف در روسیه حدود 11 سال است. با قرار دادن نشانگر موس روی هر کشور می‌توانید مقادیر امید به زندگی زنان و مردان آن کشور را مشاهده کنید. ضمناً اختلاف جنسیتیِ امید به زندگی در بعضی از دوره‌های زمانی تغییر می‌کند، مثلاً نمودار زیر (مقایسه‌ی ایران و ترکیه) نشان می‌دهد که طی سالهای 1976 تا 1992، این اختلاف در ایران به طور موقت از مسیر عادی خود خارج شده‌است. یعنی امید به زندگی مردان به صورت غیرعادی کمتر شده‌است. احتمالاً به دلیل حوادث مربوط به انقلاب و دوران جنگ.
می‌توانید در نمودار بالا، کشورهای دلخواه‌تان را انتخاب کنید و این مسئله را برای آنها بررسی کنید.
آیا درآمد بالاتر موجب عمر طولانی‌تر می‌شود؟ نمودار زیر این مسئله را بین کشورهای مختلف جهان تأیید می‌کند. محور افقی درآمد سرانه‌ی هر کشور بر حسب دلار و محور عمومی امید به زندگی در آن کشور است. همان‌طور که می‌بینید، تقریباً هرچه درآمد سرانه در یک کشور بیشتر باشد، امید به زندگی نیز در آن کشور بیشتر است.
[1] شاید برایتان سؤال باشد که چرا همچنان اصرار داریم که این کمیت را «عمر متوسط» ننامیم. به این دلیل که امید به زندگی یک تفاوت ظریف با عمر متوسط دارد. عمر متوسط را می‌توان برای گروهی که پیش از این می‌زیسته‌اند و فوت کرده‌اند، محاسبه کرد. مثلاً می‌توانید همه‌ی کسانی را که در سال 1900 میلادی در لندن به دنیا آمده‌اند، در نظر بگیریم و متوسط طول عمرشان را حساب کنیم. اما همان‌طور که می‌بینید این محاسبه فقط برای گذشتگان امکان‌پذیر است. در حالی که ما دوست داریم بدانیم که مثلاً بین کسانی که سال 2020 میلادی به دنیا آمده‌اند، طول عمر متوسطِ احتمالی چقدر خواهد بود؟ برای این محاسبه، کافی‌است به احتمال مرگ انسان‌ها در سنین مختلف نگاه کنیم. مثلاً ببینیم در سال 2020، چند درصد افراد در 1 سالگی، چند درصد در 2 سالگی، چند درصد در 3 سالگی و … فوت کرده‌اند. با چنین بررسی‌ای می‌توانیم بگوییم: «امیدوار هستیم که متولدین سال 2020 به طور میانگین به طول عمرِ X دست پیدا کنند». این تعریف «امید به زندگی» است که ریشه‌ی ریاضیاتیِ و آماری آن به متغیری به نام «امیدِ ریاضی» (Expected value) بر می‌گردد. ( گاهی این متغیر «مقدار چشم‌داشتی» هم ترجمه شده‌است.
[2] منظورمان امید به زندگی در هنگام تولد است. امید به زندگی برای افراد 5 ساله، 20 ساله یا 50 ساله عدد متفاوتی است که طبق تعریف (در پاورقی 1)، باید از عدد امید به زندگی در هنگام تولد، بالاتر باشد. مثلاً کسی که الآن 50 ساله است، تمام احتمالات مرگ پیش از این سن را سپری کرده‌است.
