درآمد سرانه
در هر کشور، به طور میانگین درآمد هر نفر چقدر است؟ به روش‌های مختلفی می‌توان این محاسبه را انجام داد. مرسوم‌ترین روش، استفاده از مفهوم «تولید ناخالص داخلی» است. تولید ناخالص داخلی یا همان GDP، مجموع درآمد یک کشور در یک سال است و اگر آن را بر جمعیت کشور تقسیم کنیم، سهم هر نفر به صورت میانگین به دست می‌آید. اما قصه همین‌جا به پایان نمی‌رسد. مثلاً اگر بخواهیم به نتیجه‌ی معنی‌داری برسیم، قطعاً باید اثر تورم را از محاسبات‌مان حذف کنیم. ضمناً باید همه‌ی درآمدها را در یک واحد پول یکسان (دلار) بیان کنیم تا قابل مقایسه با یکدیگر باشند. اما این اصلاحات کافی نیست. چرا که هزینه‌ها در کشورهای مختلف متفاوت است. برای حل این مسئله از اواسط قرن بیستم پروژه‌هایی شکل گرفت تا با در نظر گرفتن هزینه‌های رایج در هر کشور، درآمدها را بهنجار کنند. به بیان ساده، درآمد سرانه‌ی کشورها را بر اساس درآمد معادل آنها در آمریکا بیان می‌کنند.1 به نتیجه‌ی نهایی «درآمد سرانه با اصلاح تورم و برابری قدرت خرید» (GDP per capita, inflation- and PPP-adjusted) می‌گوییم که دقیق‌ترین شاخص اقتصادی برای اندازه‌گیری استاندارد زندگی (living standard) در کشورهای مختلف است. دقت کنید که درآمد سرانه معمولاً برای یک سال بیان می‌شود.
از اواسط قرن بیستم، گروه‌های مختلفی برای جمع‌آوری داده در این حوزه شروع به کار کردند. یکی از این پروژه‌ها مدیسون (Maddison)2 نام دارد و تلاش کرده‌است که درآمد سرانه‌های کشورهای مختلف جهان را از سال 1 میلادی تا امروز تخمین بزند. در نمودار می‌توانید این داده‌ها را مشاهده کنید. می‌توانید بازه‌ی زمانی را خودتان تنظیم کنید یا کشورهای مد نظر خودتان را برای مقایسه انتخاب کنید.
یکی از نتایج داده‌های مدیسون این است که تقریباً تا سال 1820 میلادی، اقتصاد در نقاط مختلف جهان ایستا بوده‌است و تحولات مهم اقتصادی بعد از این زمان روی داده‌اند. هرچند برخی از کشورها زودتر و برخی دیرتر به قافله‌ی رشد اقتصادی پیوسته‌اند. در نمودار زیر می‌توانید درآمد سرانه‌ی مناطق مختلف جهان را از سال 1820 تا سال 2018 مشاهده کنید. ترتیب درآمد سرانه اکنون به این صورت است: انشعاب‌های غربی (آمریکا، کانادا، استرالیا و نیوزلند)، اروپای غربی، اروپای شرقی، خاورمیانه، شرق آسیا، میانگین جهان، آمریکای لاتین، جنوب و جنوب شرقی آسیا و آفریقای زیر صحرایی.
پروژه‌ی مشابه دیگر در این زمینه، داده‌های جهانی پِن (Penn World Table) است که داده‌های 167 کشور از سال 1950 تا سال 2017 میلادی را در بر می‌گیرد.
در نقشه‌ی زیر، وضعیت درآمد سرانه‌ی کشورهای مختلف جهان را مشاهده می‌کنید. طیف رنگ زرد تا آبی تیره، به ترتیب درآمد سرانه‌ی پایین تا بالا را نشان می‌دهد.
داده‌های مدیسون و پِن به هم نزدیک هستند و هر دو منابع معتبری برای مقایسه‌ی درآمد سرانه‌ی کشورها هستند.3 همان‌طور که در ابتدای مقاله اشاره شد، مقایسه‌ی صحیح درآمد سرانه چه بین کشورهای مختلف، چه بین گذشته و امروز یک کشور، دارای پیچیدگی‌های فراوانی است. در کشورهایی مانند ایران که نرخ‌های متفاوتی برای دلار وجود دارد، این پیچیدگی دوچندان است. ما تلاش کردیم که در این مقاله، داده‌های استانداردتر را ملاک قرار دهیم.4
[1] برای آشنایی بیشتر با این مفاهیم می‌توانید به فصل ششم از کتاب فرار بزرگ، نوشته‌ی انگس دیتون مراجعه کنید. دیتون اقتصاددان اسکاتلندی-آمریکایی است که به دلیل فعالیت‌هایش در زمینه‌ی مصرف، رفاه و فقر برنده‌ی جایزه‌ی نوبل اقتصاد شد.
.The great escape: health, wealth, and the origins of inequality. Deaton, Angus. Princeton University Press
فرار بزرگ: سلامت، ثروت و خاستگاه‌های نابرابری، انگس دیتون، ترجمه محمدرضا فرهادی‌پور، انتشارات موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی.
[2] این پروژه‌ی دانشگاهی به افتخار زحمات آنگِس مَدیسون (Angus Maddison) نام‌گذاری شده‌است. مدیسون در سال 2010 میلادی فوت کرد و بخش عمده‌ای از زندگی 83 ساله‌اش را صرف پژوهش برای تخمین زدن حجم اقتصادی حکومت‌ها در گذشته کرد. برای آشنایی بیشتر با او این مقاله را در نیویورک تایمز بخوانید.
[3] در مورد اهمیت و اعتبار داده‌های مدیسون و پن به این مقاله از دکتر صالحی اصفهانی (دارای دکترای اقتصاد از دانشگاه هاروارد و استاد تمام اقتصاد در دانشگاه ویرجینیا تک) مراجعه کنید. او در انتهای مقاله نشان می‌دهد که مراجعه‌ی برخی از نویسندگان به آمارهای نادرست اقتصادی، موجب ارائه‌ی تصویر غلطی از فراز و نشیب‌های اقتصادی ایران شده‌است. در این قسمت از پادکست سکه، او به عنوان میهمان توضیحات خوبی از نحوه‌ی سنجش درآمد سرانه و پروژه‌ی مدیسون و پن می‌دهد.
[4] به عنوان مثال اگر وضعیت ایران برای شما مهم باشد، داده‌های سایت گپ‌مایندر در خصوص درآمد سرانه نمی‌تواند گزینه‌ی خوبی باشد. چرا که این سایت با روشی که خود ابداع کرده است، تا پیش از سال 1990 از داده‌های مدیسون و پن و پس از آن از داده‌های بانک جهانی استفاده می‌کند. برای اینکه پرشی در داده‌ها اتفاق نیفتد داده‌ها را در یک بازه‌ی سی‌ساله به صورت خطی تغییر می‌دهد. نتیجه‌ی این کار برای برخی کشورها از جمله ایران، دور از واقع شده‌است. گپ‌مایندر برای حل این مسئله اصلاحات دستی دیگری برای برخی کشورها اعمال کرده است. لینک توضیحات گپ‌مایندر.
در هر حال دقت کنید که داده‌های درآمد سرانه‌ی گپ‌مایندر برای یک نگاه کلی به وضعیت جهان مفید است اما نمی‌تواند جزئیات سالانه‌ی برخی کشورها مانند ایران را به خوبی نمایش دهد.
